Przez umorzenie udziałów należy rozumieć zdarzenie prawne prowadzące do utraty bytu prawnego przez owe udziały, które dzięki temu, że stanowią ułamki kapitału zakładowego legitymują uczestnictwo wspólnika w spółce. Zatem umorzenie udziałów – w zależności od tego czy umorzone zostaną wszystkie udziały należące do danego wspólnika, czy tylko ich część – pociąga za sobą doniosły skutek w postaci odpowiednio: wygaszenia członkostwa wspólnika w spółce lub zmniejszenia przysługujących mu praw udziałowych.
Generalną zasadą jest, że spółki nie mogą nabywać własnych udziałów. Zakaz ten obejmuje także możliwość przyjmowania w zastaw własnych udziałów oraz pierwotne ich nabycie w podwyższonym kapitale zakładowym. Cel jaki przyświeca istnieniu tej zasady w polskim systemie prawnym to przeciwdziałanie burzeniu podziału kompetencji między organami spółki, jak również naruszaniu zasady realnego wniesienia i utrzymania kapitału zakładowego. Potencjalne dopuszczenie możliwości swobodnego nabywania udziałów czy akcji własnych przez spółki prowadziłoby do pokrywania wkładów na kapitał z należącego do samej spółki majątku, co z kolei godziłoby w prawa jej wierzycieli.
Zakaz nabywania własnych udziałów nie ma jednak charakteru bezwzględnego. Ustawodawca, w przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, przewidział trzy wyjątki od zakazu wyrażonego w art. 200 § 1 k.s.h.
Pierwszy wyjątek stanowi nabycie własnych udziałów w drodze egzekucji na zaspokojenie roszczeń spółki względem wspólnika. W tym przypadku spółka ma możliwość zbycia tak nabytych udziałów własnych. Jeżeli jednak spółka nie uczyni tego w terminie jednego roku od dnia ich nabycia, to muszą one zostać umorzone sankcyjnie.
Kolejną sytuacją, w której dozwolone jest nabycie przez spółkę własnych udziałów, jest właśnie zamiar ich umorzenia. Najczęstszymi przyczynami nabywania udziałów własnych w tym celu, według doktryny, są po pierwsze, chęć wyrównania starty bilansowej spółki za poprzedni rok obrotowy, a po drugie zapobieżenie zmianom w strukturze właścicielskiej[1].
Ostatnim wyjątkiem od zakazu nabywania udziałów własnych są sytuacje wprost wskazane w ustawie. Owymi lex specialis są odwrotne przejęcia i możliwość wydania wspólnikom spółki zależnej udziałów przejętej spółki dominującej (art. 515 § 2 k.s.h.) i wykupienie udziałów wspólników dzielonej spółki w sytuacji, gdy ci wnoszą zastrzeżenia do planu podziału (art. 541 § 5 k.s.h.).
Pierwszy z trybów to umorzenie dobrowolne, które odbywa się za zgodą wspólnika, poprzez przeniesienie przez niego udziałów na spółkę w drodze umowy. Wspólnik otrzymuje od spółki wynagrodzenie, choć dopuszczalne jest nabycie przez spółkę udziałów własnych pod tytułem darmym. Wynagrodzenie wspólnika może być sfinansowane z czystego zysku spółki albo poprzez obniżenie kapitału zakładowego. Ustawodawca nie przewidział minimalnej wysokości wynagrodzenia wspólnika.
Kolejny tryb umorzenia stanowi umorzenie przymusowe. W tym przypadku nie jest wymagane uzyskanie zgody wspólnika na umorzenie jego udziałów. Wystarczy, aby zaistniała przyczyna wskazana w umowie spółki, a następnie wspólnicy podjęli stosowną uchwałę, w której wskazane zostaną: podstawa prawna umorzenia, powód umorzenia, wysokość wynagrodzenia wspólnika za umorzone udziały i sposób jego sfinansowania (gdyż nie jest możliwe przymusowe umorzenie bez wynagrodzenia) oraz udziały podlegające umorzeniu. Również odmiennie niż przy umorzeniu dobrowolnym, względem umorzenia przymusowego ustawa przewiduje minimalną wysokość wynagrodzenia wspólnika. Jest to wartość aktywów netto przypadających na udział.
Ostatni tryb to umorzenie automatyczne. Wykazuje ono wiele podobieństw z umorzeniem przymusowym, bowiem stanowi jego podtyp. Różnicą pomiędzy umorzeniem automatycznym a przymusowym jest to, iż przy umorzeniu automatycznym nie dochodzi do podjęcia uchwały przez wspólników. Konieczne i wystarczające jest określenie w umowie spółki zdarzenia, którego zaistnienie zaimplikuje umorzenie udziałów oraz wskazanie wysokości wynagrodzenia wspólnika. W przypadku finansowania wynagrodzenia za umorzone udziały w drodze obniżenia kapitału zakładowego spółki, niezbędne jest podjęcie uchwały o obniżeniu, lecz nie przez zgromadzenie wspólników, ale przez zarząd.
W odniesieniu do umorzenia dobrowolnego, w aktualnym stanie prawnym, wyróżnić można dwa warianty procedury umorzenia udziałów własnych. Zależą one od sposobu finansowania umorzenia.
Natomiast przy umorzeniu udziałów z obniżeniem kapitału zakładowego, przed zwarciem umowy ze wspólnikiem, konieczne jest podjęcie przez wspólników uchwały preautoryzacyjnej, w której zarządowi spółki udzielone zostanie upoważnienie do zawarcia umowy nabycia udziałów od wspólnika. Nabycie udziałów własnych dokonane bez upoważnienia zgromadzenia wspólników naraża zarząd na odpowiedzialność karną (art. 588 k.s.h.) a samo nabycie udziałów będzie nieważne (art. 58 § 1 k.c.). Najistotniejszymi elementami uchwały, których nie może zabraknąć są: określenie podstawy prawnej, ilości udziałów jakie może nabyć spółka ze wskazanie ich łącznej wartości nominalnej, zasady wynagrodzenia dla wspólnika za umorzenie udziałów, wskazanie sposobu sfinansowania tego wynagrodzenia (z czystego zysku lub poprzez obniżenie kapitału zakładowego). Nie ma przeszkód, aby w uchwale określić termin, w jakim przedmiotowe udziały powinny zostać przez spółkę nabyte od wspólnika. Uchwała nie wymaga umieszczenia w protokole w formie aktu notarialnego, wystarczająca jest forma pisemna.
Następnie wspólnik, od którego spółka nabywa udziały, musi wyrazić zgodę. W doktrynie podkreśla się, iż zgoda ta może zostać wyrażona najpóźniej w chwili zbywania udziałów na rzecz spółki, a ustawa nie przewiduje żadnej formy dla tego oświadczenia, jednak z ostrożności zalecane jest zachowanie formy pisemnej[2]. Umowa zbycia udziałów na rzecz spółki musi zostać zawarta przynajmniej w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.
Kiedy już spółka nabyła własne udziały a wynagrodzenie wspólnika finansowane jest z obniżenia kapitału zakładowego, wspólnicy muszą podjąć uchwałę o zmianie umowy spółki, tj. o zmianie kapitału zakładowego. Wymagane jest umieszczenie uchwały w protokole sporządzonym przez notariusza. Nie jest to jednak koniec całej procedury, z uwagi na ochronę wierzycieli, bowiem spółka zobowiązana jest przeprowadzić postępowanie konwokacyjne (art. 264-265 k.s.h.). Uchwalone obniżenie kapitału zakładowego należy obwieścić w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, z jednoczesnym wezwaniem wierzycieli do składania sprzeciwów w terminie 3 miesięcy, jeśli nie wyrażają oni zgody na obniżenie kapitału. Brak sprzeciwu poczytuje się jako zgodę, natomiast sprzeciwiających się obniżeniu wierzycieli spółka zobligowana jest zaspokoić bądź zabezpieczyć ich roszczenia. Uchwała o obniżeniu kapitału zakładowego może zostać również podjęta w tym samym czasie co uchwała o umorzeniu.
Co istotne, kiedy umorzenie udziałów następuje z obniżeniem kapitału zakładowego spółki, ujawnienie tego zdarzenia w rejestrze ma charakter konstytutywny, zatem unicestwienie udziałów będzie miało miejsce dopiero z chwilą wpisu tegoż obniżenia do KRS, stosownie do dyspozycji art. 199 § 7 k.s.h. Również wtedy roszczenie wspólnika o wypłatę wynagrodzenia za umorzone udziały staje się wymagalne. Odmiennie sytuacja wygląda w przypadku, gdy umorzenie udziałów finansowe jest z czystego zysku, bowiem wtedy skutek umorzenia udziałów zachodzi w chwili nabycia przez spółkę udziałów od wspólnika, z uwagi na fakt braku konieczności dokonywania zmian w umowie spółki, a wynagrodzenie wspólnika za udziały staje się wymagalne w chwili przeniesienia własności udziałów na spółkę, chyba że coś innego strony ustaliły w umowie.
Jak natomiast wygląda kwestia terminu umorzenia udziałów własnych, nabytych w tym celu przez spółkę? W przepisach art. 199-200 k.s.h. próżno szukać stosownej regulacji w tym zakresie, bowiem termin w jakim należałoby unicestwić udziały własne nabyte w celu umorzenia nie istnieje. Taki wniosek płynie z wykładni językowej art. 200 k.s.h., jak również z analizy nowelizacji jakiej poddano przepis art. 200 § 2 k.s.h. W jej wyniku, od dnia 15 stycznia 2004 r., kiedy to weszła wżycie ustawa z dnia 12 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw[3], roczny termin został ograniczony wyłącznie do udziałów własnych nabytych w drodze egzekucji. W przypadku nabycia udziałów własnych w celu umorzenia, udziały te mogą być w posiadaniu spółki przez nieograniczony czas, choć z uwagi na pewność obrotu gospodarczego oraz ochronę wierzycieli, sytuacja taka jest wysoce niepożądana, niemniej prawnie dozwolona. Co istotne, zarząd nie może wykonywać praw z nabytych udziałów własnych, w tym nie jest możliwe wykonywanie z nich prawa głosu na zgromadzeniu wspólników.
W uzasadnieniu rządowego projektu nowelizacji Kodeksu spółek handlowych ustawodawca wskazuje, iż kierował się potrzebą usunięcia niespójności „(…) między § 1 i 2 w art. 200 (wobec przyjęcia przez K.s.h. koncepcji umorzenia dobrowolnego, jako nabycia udziałów w tym celu na podstawie uchwały o umorzeniu – przepis art. 200 § 2 w żadnym razie nie może mieć zastosowania do tego przypadku (…).”[4]. Przez ową niespójność należy rozumieć to, iż w przypadku udziałów własnych nabytych inaczej niż w drodze egzekucji, spółka nie może dokonać ich zbycia, zatem regulacja opierająca się na możliwości zbycia udziałów własnych na rzecz podmiotu trzeciego w ciągu roku od dnia ich nabycia, pod rygorem sankcyjnego umorzenia nie mogła znaleźć zastosowania do nabycia udziałów własnych w celu umorzenia. Zatem w tym zakresie regulacja ta pozostawała pusta.
Z tej przyczyny nieuzasadnione byłoby również stosowanie sankcji nieważności (art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 200 § 1 k.s.h. w zw. z art. 2 k.s.h.) względem nabycia udziałów własnych przez spółkę w celu ich umorzenia po upływie roku od dnia ich nabycia. Po pierwsze trudno mówić o czynności mającej na celu obejście prawa, jeżeli nabycie udziałów własnych oparte było na uchwale preautoryzacyjnej. Podkreślić należy także, że nieważność nabycia udziałów własnych w celu umorzenia rzutowałaby przy takiej konstrukcji, na ważność wszystkich uchwał podjętych przez wspólników w okresie między nabyciem udziałów własnych przez spółkę a wystąpieniem owej sankcji nieważności.
Nabycie udziałów własnych choć co do zasady zabronione, w wyjątkowych sytuacjach stanowiących enumeratywny katalog jest dozwolone. Jeden z takich wyjątków stanowi nabycie w celu umorzenia. Umorzenie to wiąże się z bardzo doniosłym skutkiem, co koresponduje z daleko posuniętym formalizmem całej procedury. Dopuszczenie się zaniechań w tej materii pociągać będzie za sobą poważne skutki zarówno dla zarządu spółki (odpowiedzialność karna), jak i dla niej samej (nieważność ex tunc). Mając na uwadze także innych uczestników obrotu gospodarczego i zasady współżycia społecznego, mimo braku takiego ustawowego obowiązku, w przypadku nabycia udziałów własnych w celu umorzenia, spółka winna niezwłocznie zgłosić ten fakt do rejestru, załączając dokumenty potwierdzające nabycie udziałów w celu umorzenia oraz przedłożyć zaktualizowaną o powyższe listę wspólników.
Martyna Kozioł.
Stawski Adwokaci. Prawniczka. Spółki i prawo handlowe.
[1] M. Michalski [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks spółek handlowych. Tom II. Komentarz do art. 151-300, Warszawa 2018, art. 199, Lex [dostęp: 13.05.2023 r.].
[2] M. Chomiuk [w:] Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2023, wyd. 27, art. 199, Legalis [dostęp: 14.05.2023 r.].
[3] Tekst ogłoszony Dz.U. 2003 nr 229 poz. 2276.
[4] Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw z dnia 5 czerwca 2003 r., druk sejmowy nr 1666, Dz.U. 2003 nr 229 poz. 2276, str. 29-30.
